Natuurkalender September 2015

natuurkalender september 2015

Ook de nazomermaand september is weer achter de rug. Het lijkt ons dat we er wederom in geslaagd zijn om de natuurdiversiteit zo goed mogelijk voor u in beeld te hebben gebracht. Hopelijk draagt de toelichting bij de foto’s hier ook aan bij. Middels de natuurkalender proberen we zo goed mogelijk ons steentje bij te dragen aan natuuroverdracht. Over pakweg 14 dagen verversen we de rubriek “Recente foto’s”, waardoor nog veel meer foto’s van deze maand de revue zullen passeren. Kijken dus! We hebben er in ieder geval ons best voor gedaan.

Als vanzelf hebben we ook deze maand weer de nodige aandacht besteed aan onze gevederde vrienden. Hiervan hebben we deze keer op de gevoelige plaat vastgelegd: blauwe- en grote zilverreiger, buizerd, torenvalk, ijsvogel, watersnip, kleine plevier, boompieper, Engelse kwikstaart, paapje, sijs, bonte kraai, kokmeeuw en spreeuw.

Met de herfst in aantocht mochten de paddenstoelen deze keer natuurlijk evenmin ontbreken. In deze categorie komen dit keer aan bod: geel nestzwammetje, gewimperde aardster, gewone hertenzwam, gewone zwavelkop, kleine stinkzwam, parelamaniet, plooivoetstuifzwam en zwavelmelkbekerzwam.

De fraaie rupsen van dennenpijlstaart en meriansborstel met het mannetje van een schorpioenvlieg completeren de insectenreeks. Met een opname van een bosaardbei hebben we wellicht toch nog iets voor de plantenwereld kunnen betekenen. We sluiten tenslotte af met een fraaie zonsopkomst en natuurlijk met de superbloedmaan, waar deze maand zoveel over te doen is geweest. Wederom veel kijk- en leesplezier toegewenst.

Blauwe reiger ~ adulte vogel met prooi ~ 10-09-2015 Oelemars Losser foto Wim Wijering

We beginnen deze sessie allereerst met twee opnames van reigers. Wat dacht u van deze fraai getekende Blauwe reiger (Ardea Cinerea), die even tevoren een visje verschalkt heeft. Van alle blauwe reigers, die we tot dusverre voor de lens hebben gekregen, is dit waarschijnlijk de fraaiste. Kijk maar eens naar de fraaie “striping” op kop en hals en het perfecte verenpak. Zo zie je ze maar zelden. Voor zover ijdelheid op zijn plaats is, zou dat voor deze vogel zeker opgaan. Let maar eens op de pose van de vogel in combinatie met z’n spiegelbeeld.

Grote zilverreiger en Blauwe reiger ~ gebroederlijk naast elkaar ~ 09-09-2015 Oelemars Losser foto Leo Wijering

Wat ook niet al te vaak te zien is, zijn deze twee verschillende reigersoorten gebroederlijk naast elkaar. Doorgaans houden reigers de nodige afstand van elkaar. Op de achtergrond ziet u een Grote zilverreiger (Casmerodius albus) en op de voorgrond een Blauwe reiger (Ardea cinerea). Duidelijk is te zien dat de blauwe reiger het qua grootte moet afleggen bij de grote zilverreiger. De eerste zilverreigers doken overigens in onze contreien begin september al weer op. Waarschijnlijk zullen er in het winterhalfjaar nog vele volgen. Onderzoek heeft uitgewezen dat Nederland een populair overwinteringsgebied is voor grote zilverreigers. Het schijnt dat ze bovendien opvallend weinig last hebben van de kou. Dit in tegenstelling tot blauwe reigers.

IJsvogel ~ in ochtendnevel ~ 09-09-2015 Oelemars Losser foto Leo Wijering

Een andere viseter, die niet bepaald op een stevige winterperiode zit te wachten, is de IJsvogel (Alcedo atthis). Om te kunnen overleven hebben ze in deze periode open helder water nodig, waar voldoende visjes en larven van waterinsecten te verschalken zijn. En dat wil in een tijd van barre kou nogal eens tegenvallen. In tegenstelling tot veel andere plekken kun je bij de Oelemars vanuit de observatiehut regelmatig in alle rust een ijsvogel bekijken. Op andere plekken moet men het vaak doen met een ijle roep met aansluitend een blauwe schicht over het water. En dat is het dan vaak. Een ineengedoken ijsvogel op een tak met een “ in de ochtendnevel gevangen spinnenweb” leek ons de moeite van plaatsing deze keer meer dan waard.

Kokmeeuw ~ vlak voor zonsondergang 25-09-2015 Parc Sandur Emmen foto Fons Wijering

Een andere sfeeropname is die van een landende juveniele Kokmeeuw (Croicocephalus ridibundus) circa vijf minuten voor zonsondergang. De kleur van het avondrood contrasteert mooi met deze meeuwensoort. Net als bij een vliegtuig heeft de afgebeelde vogel zijn landingsgestel (de poten) en de vleugelkleppen (opstaande vleugelveren) reeds uit staan. Vogels, vlinders en libellen moeten dan ook welhaast in het verleden model hebben gestaan voor het ontwerpen van allerlei soorten vliegtuigen en helikopters. In dezelfde geest past ook de zogeheten “koptelefoon”, wat zo kenmerkend is voor het winterkleed van de kokmeeuw.

Bonte kraai ~ eet duindoornbessen ~ 18-09-2015 Vitte Hiddensee foto Wim Wijering

Aan het einde van de zomer produceren duindoornstruiken vaak een grote hoeveelheid bessen. Voor veel vogels is dit een belangrijke voedselbron. Deze voedselbron wordt doorgaans echter pas aangeboord nadat de bessen bevroren zijn geweest. De bessen zijn in de septembermaand namelijk nog te zuur om te eten. Bovendien valt het plukken van deze bessen niet altijd mee. Deze Bonte kraai (Corvus cornix) op het eiland Hiddensee had, zoals uzelf kunt constateren, met beide onderdelen evenwel geen enkel probleem. Of het beestje nadien buikpijn heeft gekregen is ons niet bekend.

Torenvalk ~ met veldmuis als prooi ~ 24-09-2015 ~ Haaksbergerveen ~ foto Laurents ten Voorde

Deze Torenvalk (Falco tinnunculus) is aangewezen op een heel andere maaltijd, namelijk dierlijk voedsel. Vooral veldmuizen staan hoog op de menukaart, zoals ook op de afgebeelde foto te zien. Torenvalken hebben een sterk gespecialiseerde vorm van vliegen, namelijk het zogeheten “bidden”. Ze vliegen daartoe tegen de wind in. De vleugelslagen (het feitelijke bidden) zorgt voor luchtbewegingen. De wind en de luchtbewegingen houden elkaar als het ware in evenwicht. Anders gezegd: “een torenvalk vliegt net zo hard als de wind waait”. Tegenwoordig gebruikt men daar het mooie woord aerodynamica voor.

Watersnip 11-09-2015 Oelemars Losser foto Leo Wijering

Een Watersnip (Gallinago gallinago) is eveneens aangewezen op dierlijk voedsel. Met de verhoudingsgewijs erg lange en bovendien uiterst gevoelige snavel peuren ze in de grond, op zoek naar wormen en andere bodemdieren. Dat doen ze vooral in modderpoelen en ondiep water. Op de grond vallen watersnippen vrijwel niet op. Ze zijn doorgaans uitstekend gecamoufleerd. Zo open en bloot als deze foeragerende watersnip zich in het zonnetje aan de fotograaf vertoonde, zie je maar heel weinig. Weet u het nog? Ooit stond deze uiterst kritische weidevogelsoort geportretteerd op het honderd gulden biljet van weleer.

Kleine plevier ~ juveniele vogel ~ 10-09-2015 Oelemars Losser foto Wim Wijering

Langs dezelfde oever drentelde ook deze juveniele Kleine plevier (Charadrius dubius); een eerstejaarsvogel. Dit laatste is vooral te zien is aan het nog niet geheel ontwikkelde gele oograndje. Mogelijk is het zelfs het enige jong dat op het eilandje bij de Oelemars dit jaar is groot geworden. Het nest werd gemaakt in de speciaal voor deze vogelsoort aangebrachte grindlaag. Om predatie of vertrapping tegen te gaan heeft men er in het broedseizoen zelfs een nestbeschermer overheen geplaatst. Zoals op de foto te zien, zijn kleine plevieren altijd schichtig en op hun hoede. Als vogel van het open veld moet je dat ook wel zijn, wil je een lang leven beschoren zijn. Plevieren zijn echte oogjagers, die op het gezicht voedsel zoeken, zoals waterinsecten, spinnen en andere ongewervelden.

Spreeuw ~ juveniele vogel op rug van Limousin rund ~ 22-09-2015 Mepper Hooilanden foto Leo Wijering

Limousin rund ~ herkauwend ~ 22-09-2015 Mepper Hooilanden foto Leo Wijering

Het maken van (goede) foto’s kan soms urenlang duren. Dat was onder andere het geval bij deze juveniele Spreeuw (Sturnus vulgaris). Bij aankomst in het natuurgebied “Mepper Hooilanden” gedroeg een kleine kudde Limousinrunderen zich nogal nieuwsgierig en kwamen met z’n allen bij het draad staan. Na enige tijd was voor hen de aardigheid er af en gingen ze liggend grazen en herkauwen. Een groep spreeuwen trachtte hiervan te profiteren door op de koeienruggen de insecten weg te vangen. De herkauwers waren hier echter geenszins van gediend. Ze verjaagden de spreeuwen steevast met een zwaaiende staart of met één van de hoorns. Eén van de spreeuwen zag evenwel toch kans om gedurende korte tijd op de rug van één van de beesten plaats te nemen. Eindelijk, na vele uren, lukte het om zowel van de spreeuw als van de herkauwende Limousin leuke foto’s te maken. Zo zie je maar weer: Geduld loont!

Parelamaniet 11-09-2015 Arboretum de Lutte foto Wim Wijering

De herfst is bij uitstek geschikt voor het fotograferen van paddenstoelen. Telkens staan we weer versteld van de grote verscheidenheid aan soorten, vormen, kleuren en groottes. Het is bovendien een dankbare groep, die je vrijwel overal kunt tegenkomen. Zomaar ergens in het bos, op een omgevallen of omgezaagde boom of gewoon langs de kant van de weg, zoals in dit geval deze al dan niet beschimmelde Parelamanieten (Amanita rubescens). In het dagelijkse taalgebruik associëren wij schimmel met bederf. Daarentegen is een paddenstoel echter zelf ook (de vrucht van) een schimmel. Bij deze opname had de titel “Van schimmel tot schimmel” dan ook niet misstaan.

Kleine stinkzwam 12-09-2015 omgeving Lochem foto Fons Wijering

Over aparte vormen gesproken: Wat dacht u van deze Kleine stinkzwam (Mutinus caninus)? Nu moeten we er bij deze soort wel direct bij vertellen dat stinkzwammen normaliter fier overeind staan. De steel is bij stinkzwammen echter doorgaans niet al te sterk, reden waarom dit exemplaar waarschijnlijk is krom getrokken. Zowel de grote- als de kleine stinkzwam heeft een kleverige slijmlaag op de hoed, wat vooral vliegen “aantrekt” . Die nemen de sporen op deze slijmlaag aan hun poten mee en zorgen op deze manier voor de verspreiding.

Gewimperde aardster 17-09-2015 omgeving Lochem foto Fons Wijering

Een geheel andere vorm is die van de Gewimperde aardster (Geastrum fimbriatum); een kleine tot middelgrote aardster. De soort is onder andere te herkennen aan de aanwezigheid van minstens zes slippen, een gewimperde mondzone zonder plooien en het ontbreken van een steeltje tussen de bol en de slippenkrans. Het is een paddenstoel, die je uitsluitend in het bos moet zoeken. De foto is in de onderhavige situatie dan ook onder zeer donkere omstandigheden gemaakt. Het geeft naar onze mening een mysterieus effect aan deze bijzondere paddenstoelensoort.

Geel nestzwammetje 18-09-2015 omgeving Lochem foto Fons Wijering

Onder vrijwel identieke omstandigheden kon ook dit Geel nestzwammetje (Crucibulum crucibuliforme) op de gevoelige plaat worden vastgelegd. De naam van dit buikzwammetje is goed gekozen, omdat ze inderdaad wel wat lijken op nesten met eieren. Nestzwammetjes zijn met name te vinden op dood hout. Dat kunnen stronken zijn van loof- en naaldbomen, maar even zeer takken, twijgen, houtstrooisel, spaanders en zelfs plantenstengels. De “eitjes” zitten met een draadje vast aan de bodem van de “nestbeker”. Ze worden door regendruppels weggeslingerd en zorgen op deze manier voor verspreiding van de sporen.

Zwavelmelkbekerzwam 19-09-2015 Lonnekerberg foto Leo Wijering

Een stuk minder algemeen dan de vorige soort is de Zwavelmelkbekerzwam (Peziza michelii). Dit bekerzwammetje wordt tussen de 2 tot 5 cm groot, is schotelvormig met aan de roodbruine binnenkant een typische violette waas. Aan de buitenkant zijn ze vaak wat lichter van kleur. Het is een echte loofhoutsoort, die je kunt vinden op enigszins lemige en kalkhoudende grond.

Gewone hertenzwam 24-09-2015 Haaksbergerveen foto Laurents ten Voorde

Veel paddenstoelen beginnen vaak pas te groeien als het wat natter begint te worden. Zo niet de Gewone hertenzwam (Pluteus cervinus). Die groeit zelfs onder redelijk droge omstandigheden. Je kunt ze dan ook zowel in de zomer (reeds vanaf mei) tot ver in de herfst tegen komen. Ze zijn vrijwel uitsluitend te vinden op stammen, takken en stronken van loofbomen. In ons land is het een algemene paddenstoelensoort. De grijsbruinachtige hoed is aanvankelijk klokvormig en kan daarna in de breedte uitgroeien tot circa 15 cm. De gewone hertenzwam is weliswaar eetbaar, maar erg smakelijk schijnen ze niet te zijn.

Gewone zwavelkop ~ 24-09-2015 ~ Haaksbergerveen ~ foto Laurents ten Voorde

Een uitbundige groeier op boomstronken is de Gewone zwavelkop (Hypholoma fascicularis). Deze paddenstoelen kun je maar beter niet eten, omdat ze giftig zijn. Ze worden ook wel zwavelkopjes of dwergzwavelkopjes genoemd. De naam van de paddenstoel is ontleend aan de zwavelgele kleur van zowel hoed als steel. Dat is overigens niet altijd zo. Ook vaalgeel tot groengeel komen als kleur bij dit zwammetje voor. Paddenstoelen komen het beste tot hun recht op de foto als je zelf zo laag mogelijk bij de grond opnames maakt, zoals ook in dit geval.

Plooivoetstuifzwam 18-09-2015 omgeving Lochem foto Fons Wijering

De laatste paddenstoelopname in deze maandsessie is die van de Plooivoetstuifzwam (Calvatia excipuliformis). Het vruchtlichaam van deze knotsvormige buikzwam kan wel 12 cm hoog worden. De oppervlakte is geelbruinachtig en bovenaan korrelig dan wel stekelig. Je treft ze aan op humusrijke zandbodems, op bosstrooisel en zelfs in grasland, zoals ook bij dit exemplaar. Omdat paddenstoelen vaak op donkere, vochtige plekken groeien, gebruiken wij vaak een statief of een rijstzak om bewegingsonscherpte te voorkomen. Bij het fotograferen van korte afstand kijken we ook altijd goed waar de scherpte ligt.

Bosaardbei 11-09-2015 Arboretum de Lutte foto Leo Wijering

De eetbare Bosaardbei (Fragaria vesca) is de wilde tegenhanger van de cultuuraardbei, zoals wij die kennen vanuit de winkel of uit de tuin. Men zegt dat deze botanische soort misschien wel de lekkerste aardbeitjes heeft die er zijn. Het aroma is rijker en voller dan van de gekweekte aardbei. De planten hebben hun hoofdbloei met name in mei en juni, maar het is niet ongewoon dat er ook in het najaar bloempjes dan wel aardbeitjes verschijnen, zoals te zien op bijgaande foto. In feite is de bosaardbei een schijnvrucht, omdat de zaden aan de buitenkant van de vrucht zitten.

Meriansborstel ~ rups ~ 08-09-2015 Lochem foto Fons Wijering

Tijd nu voor een tweetal opmerkelijke rupsen. Allereerst die van de Meriansborstel (Calliteara pudibunda), een nachtvlinder die zeer algemeen op de hogere zandgronden in ons land voorkomt. Als het harder gaat waaien worden de rupsen niet zelden door de wind uit het gebladerte geblazen. Ze kruipen daarna over de grond weg naar een veilige verpoppingsplek. De meer dan opvallende rups wordt in september / oktober dan ook geregeld gezien, omdat ze in feite aan de vooravond staan van de verpopping. Overwinteren doen ze als pop en in mei komen de vlinders tevoorschijn. De rups is onmiskenbaar, vanwege z’n geelwitte scheerkwastuiterlijk met rode pijl.

Dennenpijlstaart ~ rups ~ 28-09-2015 omgeving Zandbergen Losser foto Leo Wijering

De andere opvallende rups is een Dennenpijlstaartrups (Sphinx pinastri), welke dol is op oude dennennaalden. Aan de "pijl" op zijn achterste en aan het formaat kun je meteen zien dat je met de rups van een pijlstaart te maken hebt. Ze kunnen wel 8 cm lang worden. Zoals op de foto te zien, zijn het geel gebandeerde groene rupsen met een zwart- tot bruinachtige streep over de rug. Ze zijn vrijwel uitsluitend in naaldbomen te vinden en dan met name in grove dennen. Als er gevaar dreigt richt de rups het lichaam met de “grote kop” op. Dit noemt men de imponeerhouding en dient om mensen of dieren af te schrikken. Erg talrijk zijn ze niet in ons land.

Schorpioenvlieg ~ man ~ 11-09-2015 Arboretum de Lutte foto Wim Wijering

Het mannetje van de Schorpioenvlieg (Panorpa communis) ziet er gevaarlijk uit met z’n omhoog gekrulde staart. Ook de naam van deze soort klinkt beangstigend. Om in beeldstijl te blijven: “Ze doen echter geen vlieg kwaad! ”. Ze eten met name plantaardig voedsel, maar ook aas (dode insecten en honingdauw) wordt niet versmaad. Toegegeven, ze zien er een beetje vreemd uit met hun lange snuit en met die merkwaardige staart. Toch zijn ze op het oog niet echt lelijk. Als je goed om je heen kijkt, kun je ze geregeld zien, want ze zijn best wel algemeen. De vliegtijd ligt meestal tussen april en september.

Boompieper 07-09-2015 omgeving Oelemars Losser foto Leo Wijering

Terug nu naar de vogelwereld met als eerste vogel een Boompieper (Anthus trivialis), die je eerder in geboomte zou verwachten dan in gras. U ziet evenwel op de foto de directe omgeving (bosrand) er niet bij. Een boompieper is een onopvallende vogel die qua uiterlijk weinig verschilt van de graspieper. Ze zijn echter wat donkerder en krachtiger gestreept. Het biotoop, de zang en de zangvlucht zorgen evenwel in de regel voor meer houvast. De keuze voor deze foto is vooral gemaakt omdat de qua verenkleed onberispelijke ogende vogel zich ophoudt in een natte omgeving vol regendruppels.

Engelse kwikstaart 07-09-2015 Reutummer-es foto Wim Wijering

Rijdend over de Reutummer-es viel het oog plots op deze gele kwikstaart, die zich ophield tussen een familiegroepje witte kwikken. Omdat me in de loop der jaren zoveel verschil-lende gele kwikken onder ogen zijn gekomen, wist samensteller dezes onmiddellijk dat dit een voor Twentse begrippen bijzondere soort betrof, namelijk een Engelse kwikstaart. Lange tijd werd de Engelse kwikstaart beschouwd als één van de vele ondersoorten van de Gele kwikstaart (Motacilla flava). De soort gaat sinds kort echter als zelfstandige soort door het leven onder de wetenschappelijke naam Motacilla flavissima. Het is in Nederland een zeer schaarse broedvogel en doortrekker. In onze contreien wordt de soort slechts heel sporadisch in de trektijd waargenomen.

Paapje 07-09-2015 omgeving Oelemars Losser foto Leo Wijering

Een stuk vaker kun je hier (weliswaar op trek) het Paapje (Saxicola rubetra) tegenkomen. Deze “draadzittende” tapuitachtige zou je bijna pauselijke trekjes toedichten. De vogel was kennelijk met zijn hele familie op weg naar warmere oorden. Paapjes zijn vooral te herkennen aan de markante witte oogstreep. Helaas is de soort als broedvogel vrijwel uit ons land verdwenen en moeten we het jaarlijks doen met een aantal Scandinavische doortrekkers. Net als bij andere tapuitachtigen staan de vogels vaak “hoog op de poten”. Dat is zelfs op bijgaande foto goed te zien.

Sijs ~ man ~ 29-09-2015 omgeving Lochem foto Fons Wijering

In het broedseizoen is het verenkleed van het mannetje van de Sijs (Carduelis spinus) een stuk contrastrijker, dan op bijgaande foto. Het hoofdkapje is dan een stuk donkerder en er is veel meer geel te zien. Sijzen broeden slechts mondjesmaat in ons land. Bovendien kunnen ze behoorlijk in aantal fluctueren. In de Scandinavische naaldbossen broedt de soort evenwel in grote aantallen. In de herfst komen ze vaak in behoorlijke groepen naar ons land en bevolken onze tuinen, bossen en houtwallen. Met hun kegelvormige snavel peuteren ze zaden uit elzenproppen, berkenkatjes en sparappels. Niet zelden tref je ze ook aan op pindanetjes. Het afgebeelde exemplaar werd “betrapt” bij het lessen van de dorst.

Buizerd ~ wegvliegend exemplaar ~ 25-09-2015 Overtoom Rijssen foto Laurents ten Voorde

Als u dit jaar goed heeft opgelet, dan heeft u beslist gemerkt dat de Buizerd (Buteo buteo) een goed broedseizoen achter de rug heeft. Ter illustratie: In het eigen inventarisatie-atlasblok (25 x 25 km) hebben dit jaar maar liefst 6 paar buizerds gebroed! De buizerd kan dan ook met recht de meest succesvolle roofvogel van ons land worden genoemd. Je ziet en hoort ze weliswaar regelmatig, maar niet altijd zijn ze even gemakkelijk tot in detail te fotograferen. Zeker niet als ze op- of wegvliegen, zoals op bijgaande foto. Gaandeweg krijg je evenwel routine bij het maken van dergelijke foto’s. De weersomstandigheden en de omgeving moeten dan wel een beetje meewerken. Wat handigheid bij het kiezen van het juiste ISO-getal wil ook nog wel eens helpen.

Zonsopkomst 05-09-2015 Beneden Dinkeldal Lattrop foto Wim Wijering

De laatste twee opnames zijn dit keer voorbehouden aan het firmament, zoals dat zo mooi heet. Allereerst deze fraaie zonsopkomst in het Beneden Dinkeldal in Lattrop Breklenkamp, nabij de Cosmos sterrenwacht. De foto is gemaakt tijdens onze eerste vogeltrektelling. U kunt vast en zeker het spreekwoord wel: “Morgenstond heeft goud in de mond”. Het wil zoiets zeggen als dat het vroeg opstaan beslist de moeite loont. Daarnaast bestaat er echter ook een oud boerengezegde wat luidt: “Ochtendrood brengt water in de sloot” . Een oranjerode zonsopkomst betekent niet zelden dat er neerslag op komst is. En dat laatste hebben we geweten die dag!

Maansverduistering ~ superbloedmaan ~ 27 op 09-2015 Weerselo en Weert foto's Selva Wilbers - Wijering en Wim Wijering

Hoe kunnen we beter deze maandsessie besluiten dan u in een vierluik deelgenoot te laten zijn van een heel bijzonder natuurverschijnsel (de superbloedmaan); wat in de nacht van 27 op 28 september j.l. in de gehele wereld te zien was. Deze zeldzame maansverduistering was ook in grote delen van ons land waarneembaar. De maan was dit keer groter dan normaal, omdat hij erg dicht bij de aarde stond. De maansverduistering begon om 02.11 uur en om 04.48 uur was de verduistering in Nederland maximaal. Toen stond de aarde precies tussen de zon en de maan in. De volgende keer dat dit weer gebeurt is pas in 2033! Leuk om te vermelden is dat de opnames door vader en dochter vanuit zowel Weerselo als Weert zijn gemaakt.

Auteur: Wim Wijering
Foto’s: Leo, Fons, Wim en Selva Wijering, alsmede Laurents ten Voorde